Κι όμως! Το τελευταίο Ρωμαϊικο κράτος έπεσε το 1479 μ.χ.

[ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ963]

Τα τελευταία Ελληνικά (Ρωμέικα) κράτη μετά το 1453

https://cognoscoteam.gr/archives/17831
Γράφει ο Κοσμάς Θεοδωρίδης

Σε ένα μεταπτυχιακό ιστορίας στο Λονδίνο κάποτε, μας ρώτησε ο καθηγητής πότε ήταν το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι συμφοιτητές μου έδωσαν διάφορες απαντήσεις, άλλος το 330, άλλος το 476 και προς έκπληξη τους, όταν ήρθε η σειρά μου είπα το 1453. Ο καθηγητής χαμογέλασε και συνέχισε τη συζήτηση για το πώς τα ιστορικά φαινόμενα δε συμπίπτουν πάντοτε με καθαρές ημερομηνίες. Η πτώση της Κωνσταντινουπόλεως ωστόσο, δεν ήταν το τέλος των ρωμέικων ή ελληνικών κρατών– είχε ήδη πριν την Άλωση η ταύτιση των δύο εννοιών όπως βλέπουμε λχ στον Χαλκοκονδύλη (1). Ούτε και κατ’ επέκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της οποίας ήσαν απόγονοι. Υπήρξαν ακόμα δυο γνωστές οντότητες, το Δεσποτάτο του Μυστρά και η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντος που διατηρήθηκαν για μερικά χρόνια και δυο περίπου άγνωστες. Οι τρεις από τις τέσσερις βρίσκονται στον Ευξείνο Πόντο. Με αυτό το άρθρο, θα ήθελα να αναδείξω ιδιαιτέρως τις δυο λιγότερο γνωστές και μελετημένες που είναι και οι μεταγενέστερες.

Μετά το 1453 λοιπόν, ακολούθησε η παράδοση του Δεσποτάτου του Μυστρά το 1460 και ένα χρόνο μετά, κατελήφθη μετά από πολιορκία η πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος το 1461 . Και με το τέλος της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών, θεωρείται γενικώς ότι επήλθε το τέλος των ελληνόφωνων και ελληνορθόδοξων κρατικών οντοτήτων που προέκυψαν από την Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Μόνο που δεν είναι ακριβώς έτσι. Υπήρξαν δυο ακόμα οντότητες που επιβίωσαν για λίγα ακόμα χρόνια και οι δυο σχετιζόμενες με την Αυτοκρατορία και τον ιστορικό Πόντο, έχοντας και οι δυο περιοχές υπάρξει τμήμα της. Από τις οποίες περιοχές μάλιστα, μπορούμε ακόμα και σήμερα να δούμε Ελληνικούς πληθυσμούς που έλκουν την καταγωγή, χωρίς κατά πάσα πιθανότητα να γνωρίζουν ότι οι πρόγονοι τους κράτησαν τη φλόγα λίγα ακόμα χρόνια.
Η πρώτη οντότητα είναι το Δόρος ή Δώρος (Doros) επίσης γνωστό ως η Αυθεντία της Θεοδωρούς και Παραθαλασσίας (αναφέρεται και ως Γοτθία, λόγω των εξελληνισμένων Γότθων ή Αγγλοσαξώνων που κατοικούσαν την περιοχή) που έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1475. Το μικρό αυτό πριγκιπάτο, στο νότιο άκρο της Κριμαίας, ήταν αρχικά κομμάτι της Περατείας που ανήκε στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντος από την ίδρυση της και είχε έκτοτε στενά συνδεδεμένη μοίρα με το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών , καθώς κυβερνήθηκε ως το τέλος από την οικογένεια Γαβρά. Η πτώση της πρωτεύουσας Θεοδωρούς, στην Ταυρική, άρχισε τελευταία να γίνεται γνωστή καθώς δεν φαίνεται να αναφέρεται στις μείζονες κλασικές ιστορίες αναφοράς παρά το ότι αναφέρεται σε κάποιες πηγές όπως η Έκθεσις Χρονική (εικόνα 2) και θεωρείται μάλιστα το τέλος του τελευταίου ελεύθερου ελληνικού εδάφους (2).
Όμως ούτε αυτό ισχύει διότι υπήρξε μία ακόμη οντότητα που κράτησε ακόμα περισσότερο: Το πολύ λίγο μελετημένο και ως εκ τούτου αινιγματικό Πριγκιπάτο της Δορύλης (Torul principality το βρίσκουμε στην αγγλική βιβλιογραφία) στην περιοχή Άρδασσας (Torul)- Αργυρουπόλεως (Gümüshane), στη Χαλδία. Εξ όσων αντιλαμβάνομαι, παρά το ότι βρήκα σχετικές σποραδικές αναφορές στην αγγλική και πολύ σαφέστερες στην τουρκική βιβλιογραφία, είναι τόσο λίγο γνωστό που δεν έχει καν λήμμα στην ελληνική Wikipedia. Κι όμως αυτή η γωνία του ελληνόφωνου κόσμου (3), παίρνει άνετα τον τίτλο του τελευταίου ελεύθερου ρωμέικου εδάφους από την Αυθεντία της Θεοδωρούς, καθώς έπεσε στα χέρια των Τούρκων τέσσερα χρόνια μετά, το 1479, είκοσι έξι χρόνια μετά την Κωνσταντινούπολη.
Στην περιοχή της Άρδασσας – Αργυρουπόλεως στη Χαλδία λοιπόν, διατηρήθηκε για δεκαοκτώ χρόνια μετά την πτώση της Τραπεζούντος ένας ανεξάρτητος θύλακας με χριστιανό ηγεμόνα (Greek lord στις αγγλόφωνες αναφορές) που στηριζόταν στα εντυπωσιακά κάστρα της περιοχής μεταξύ των οποίων η Ζάγχα ή Τζάνιχα (πάνω απο την παλαιά Αργυρούπολη) και η Τσολόχαινα (επίσης Γόλαχα, νυν Bahcelik), όπου οι Bryer & Winfield εικάζουν ότι ήταν η πρωτεύουσα ως ιστορική έδρα των Καβασιτών Δουκών (4). Φαίνεται μαλιστα ότι έπαιξε ρόλο τόσο στις αναταραχές και επαναστατικές κινήσεις εναντίον των Οθωμανών στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ Χαλδίας και ακτής (Ματσούκα), όσο και στην προσπάθεια ανακατάληψης της Τραπεζούντας το 1472 από τον Αλέξιο Κομνηνό. Ο τελευταίος, είχε την υποστήριξη του Ουζούν Χασαν, Σουλτάνου των Ασπροπροβατάδων και συζύγου της θρυλικής Δέσποινας Χατούν ή Θεοδώρας Μεγάλης Κομνηνής, όπως άλλωστε και το Πριγκιπάτο της Δορύλης. Ο Μωάμεθ ο Β ο Πορθητής, σοφά απέφυγε την ορεινή περιοχή και πολύ αργότερα, αφού είχε εμπεδωθεί η κυριαρχία του, έστειλε τον γιο του μελλοντικό σουλτάνο Βαγιαζητ ΙΙ να την κατακτήσει, κάτι που έγινε αμέσως μετά το θάνατο του Ουζούν Χασάν το 1478, όπως είπαμε το 1479 (5).
Σημειώνω δύο ενδιαφέρουσες συμπτώσεις: η οικογένεια των Γαβράδων που κυβέρνησε ως το τέλος το Δόρος και η οποία έδωσε αργότερα τους κληρονομικούς θησαυροφύλακες του Τσάρου, καταγόταν απο την άλλη ακτή του Πόντου, την περιοχή της Χαλδίας, όπου και έδωσε βυζαντινούς Μεγάλους Δούκες τον 11ο και 12ο αιώνα και βέβαια τον Άγιο Θεόδωρο Γαβρά. Σε αυτή την περιοχή, την Χαλδία, βρισκόταν το Πριγκιπάτο της Δορύλης. Και τα δύο ονοματα Δόρος και Δορύλη, έχει προταθεί ότι σχετίζονται ετυμολογικά με το δόρυ και αποτέλεσαν πράγματι τις τελευταίες αχμές του ελληνικού δόρατος τον 15ο αιώνα, το μεν στην Κριμαία και το δε στην περιοχή της Αργυρουπόλεως.
Οι πληθυσμοί της περιοχής Αργυρουπόλεως βεβαίως, παρέμειναν λόγω των μεταλλείων χριστιανικοί και ελληνικοί, ευημέρησαν, πολλαπλασιάστηκαν και από αυτούς προήλθαν κοινότητες σε όλη τη Μικρά Ασία από τα Κοτύωρα ως το Ακ Νταγ Ματέν και πολύ αργότερα εποικίσθηκε και η περιοχή του Καρς. Οπότε από την περιοχή του πριγκιπάτου της Δορύλης έλκουμε μακρινή καταγωγή κι εμείς που έχουμε προγόνους Καυκασίους. Αντιστοίχως, από την περιοχή της Θεοδωρούς και τους Έλληνες της Κριμαίας προέρχονται οι αδελφοί μας της Μαριουπόλεως.
Τα τελευταία ρωμέικα κράτη λοιπόν, όσο κι αν είναι παραμελημένα ή και ξεχασμένα στην Ελλαδική ιστοριογραφία, τα κουβαλάμε μέσα μας, εμείς οι απόγονοί τους.

Αναφορές

Ήδη ο Χαλκοκονδύλης μιλάει για Έλληνες σε όλον τον πρώην βυζαντινό κόσμο και φυσικά την Τραπεζούντα: “Τραπεζοῦς μὲν οὖν οὕτως ἑάλω, καὶ ἡ τῆς Κόλχων χώρα σύμπασα ὑπὸ βασιλεῖ ἐγένετο, ἡγεμονία καὶ αὕτη Ἑλλήνων οὖσα καὶ ἐς τὰ ἤθη τε καὶ δίαιταν τετραμμένη Ἑλλήνων, ὥστε ἀναστάτους γενέσθαι ὑπὸ τοῦδε τοῦ βασιλέως οὐ πολλῷ χρόνῳ τοὺς Ἕλληνάς τε καὶ Ἑλλήνων ἡγεμόνας, πρῶτα μὲν τὴν Βυζαντίου πόλιν, μετὰ δὲ ταῦτα Πελοπόννησόν τε καὶ Τραπεζοῦντος βασιλέα καὶ χώραν αὐτήν.” (2.248.17-23) E. Darkó, Laonici Chalcocandylae Historiarum demonstrationes I-II (Budapest1922-1923)
“Ποιο ήταν το πριγκιπάτο του Θεόδωρου στην Κριμαία, το τελευταίο ελεύθερο ελληνικό έδαφος μετά την Άλωση”, Μηχανή του Χρόνου, https://www.mixanitouxronou.gr
”In 1479 the future Sultan Bayazid II took the last independent corner of the Roman Orthodox world, which was the rocky principality of Torul, south of Trebizond and Soumela (…)” Bryer, A 1998, ‘Byzantium: the Roman Orthodox world, 1393–1492’, The New Cambridge medieval History: vol. vii c.1415–c.1500, Cambridge University Press, Cambridge.
“As ducal capital of Chaldia and Torul, Golacha would perhaps also have been capital of the principality of Torul which survived from 1461-79.”, σ. 302, Bryer, A., Winfield, D. (1985). The Byzantine monuments and topography of the Pontos. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Οι ηγεμόνες της περιοχής είχαν τον τίτλο του Δούκα, οπότε ίσως θα ήταν δόκιμο να μιλαμε για Δουκάτο της Δορύλης, ή ακόμα καλύτερα Δουκάτο της Χαλδίας, αντί για τον γενικότερο όρο πριγκιπάτο που αντιστοιχεί στον αγγλικό principality. Χρησιμοποιώ τον όρο Πριγκιπάτο της Δορύλης για ευκολοτερη αντιστοίχιση με την ξενόγλωσση βιβλιογραφία, καθώς το θέμα δε φαίνεται να έχει μελετηθεί ιδιαίτερα στην ελληνική και χρήζει περαιτέρω μελέτης. Σε κάθε περιπτωση, ελλείψει δικών τους γραπτών πηγών ως τωρα τουλαχιστον, δεν γνωρίζουμε πώς αυτοχαρακτηρίζονταν.
“The lord of “Torul” as well as the Georgian princes were protected and even incited by Uzun Hasan against the Ottomans. On Uzun Hasan’s death in 1478 it seems that Mehmed II thought it was time for him to complete his unfinished work on the eastern boundaries of the empire. He sent orders to his son, Bayezid (in Amasia), who had under his control all the territories as far as the Georgian border, to invade Torul and Georgia. The former was a tiny principality with a castle called Torul (today a nahiye with the same name) on the strategical mountain pass between Gümüshane and Trebizond. Under the protection of Uzun Hasan a local Greek lord maintained posession (…)” Halil Inalcik, “Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time,” Speculum 35, no. 3 (Jul., 1960): 408-427

[/img]